ประเพณีสารทเดือนสิบ (งานบุญเดือนสิบ ของชาวปักษ์ใต้)

ประเพณีสารทเดือนสิบ

(งานบุญเดือนสิบ ของชาวปักษ์ใต้)

     ประเพณีสารทเดือนสิบ  หรือเรียกว่า "งานบุญเดือนสิบ" หรือเรียกว่า “งานเดือนสิบ” หรือเรียกว่า "งานชิงเปรต"(แล้วแต่จะเรียก) จัดเป็นงานบุญประเพณีของคนปักษ์ใต้ ที่ซึ่งได้รับอิทธิพลทางด้านความเชื่อ มาจากทางศาสนาพราหมณ์ และผสมผสานกับความเชื่อในทางพระพุทธศาสนา โดยมีจุดมุ่งหมายสำคัญ ก็เพื่อเป็นการอุทิศส่วนบุญส่วนกุศล ให้แก่ดวงวิญญาณของบรรพบุรุษและญาติผู้ล่วงลับ ที่ซึ่งเชื่อกันว่าจะได้รับการปล่อยตัวมาจากนรก ที่ตนต้องถูกจองจำอยู่ อันเนื่องจากผลกรรมที่เคยทำไว้ตอนที่ยังมีชีวิตอยู่ โดยจะเริ่มปล่อยตัวในวัน แรม 1 ค่ำเดือน 10 เพื่อมายังโลกมนุษย์ เพื่อขอส่วนบุญส่วนกุศลจากลูกหลานญาติพี่น้อง ที่ได้เตรียมการอุทิศไว้ให้ และยังถือว่าเป็นการแสดงความกตัญญูกตเวทีต่อผู้ล่วงลับด้วย หลังจากนั้นก็จะกลับไปยังนรกอีกครั้ง ในวันแรม15 ค่ำ เดือน 10

     ช่วงระยะเวลาในการประกอบพิธีกรรมของประเพณีสารทเดือนสิบนี้ จะมีขึ้นในวันแรม 1 ค่ำ ถึงแรม 15 ค่ำเดือนสิบของทุกปี แต่สำหรับวันที่ชาวปักษ์ใต้มักจะนิยมทำบุญกันมากคือ วันแรม 13-15 ค่ำ ประเพณีวันสารทเดือนสิบโดยส่วนใหญ่แล้ว จะตรงกับเดือนกันยายนของทุกปี

     งานบุญเดือนสิบ เป็นงานที่มุ่งเพื่อจะตอบแทน ทดแทน พระคุณของบรรพบุรุษ แม้ว่าเค้าเหล่านั้นจะได้ล่วงลับไปแล้วก็ตาม ซึ่งเป็นสิ่งที่ควรต้องยึดถือปฏิบัติ รวมทั้งปลูกฝังให้ชนรุ่นหลังได้ปฏิบัติสืบทอดกันต่อๆไป  หรืออย่างน้อยเมื่อเค้าเหล่านั้นระลึกถึงเรื่องเปรต ก็จะสำนึกถึงบาปบุญคุณโทษบ้าง รวมทั้งการแสดงออกซึ่งความกตัญญูกตเวทีที่ถือเป็นหัวใจสำคัญ ในการอยู่ร่วมกันในสังคม อย่างสงบสุข

     ความเชื่อของพุทธศาสนิกชนชาวปักษ์ใต้ เชื่อว่าบรรพบุรุษ ซึ่งได้แก่ ปู่ ย่า ตา ยาย และ ญาติพี่น้อง ที่ล่วงลับไปแล้ว หากกระทำความดีไว้ เมื่อครั้งที่ยังมีชีวิตอยู่ ก็จะได้ไปเกิดในสรวงสวรรค์ แต่หากใครกระทำความชั่ว ก็จะตกนรก กลายเป็นเปรต ต้องทนทุกข์ทรมานในอเวจี ต้องอาศัยผลบุญ ที่ลูกหลานอุทิศให้ในแต่ละปี เพื่อยังชีพ ดังนั้น ในทุกวันแรม 1 ค่ำเดือนสิบ คนบาปทั้งหลายหรือที่เรียกว่า เปรต ก็จะถูกปล่อยตัวจากนรก กลับมายังโลกมนุษย์ เพื่อมารอขอรับส่วนบุญ ส่วนกุศล จากลูกหลาน ญาติพี่น้อง และก็จะต้องกลับไปยังนรกดังเดิม ก่อนพระอาทิตย์ขึ้น ในวันแรม 15 ค่ำเดือนสิบ ซึ่งในโอกาสนี้เองที่ลูกหลาน หรือผู้ที่ยังมีชีวิตอยู่ จะได้นำเอาอาหารไปทำบุญที่วัด เพื่ออุทิศส่วนบุญส่วนกุศล ให้แก่ผู้ล่วงลับ ถือเป็นการแสดงความกตัญญูกตเวทีด้วยอย่างหนึ่ง และยังเชื่อว่าหากทำบุญในช่วงเวลานี้ให้ผู้ล่วงลับแล้ว ผู้ล่วงลับก็จะได้รับส่วนบุญได้เต็มที่ และมีโอกาสหมดหนี้กรรม และได้ไปเกิดหรือมีความสุข

     อีกอย่าง เนื่องจากสังคมไทย(สมัยก่อน)เป็นสังคมเกษตรกรรม ทำนาเป็นอาชีพหลัก ในช่วงเดือนสิบนี้ ก็ได้ทำการปักดำข้าวกล้าลงในผืนนาหมดแล้ว กำลังงอกงาม และรอเก็บเกี่ยวเมื่อสุก จึงมีเวลาว่างพอที่จะมาทำบุญ เพื่อเลี้ยงตอบแทน และขอบคุณสิ่งศักดิ์สิทธิ์ หรือแม่พระโพสพ หรือ ผีไร่ ผีนา ที่ช่วยรักษาข้าวกล้าในนาให้เจริญงอกงามดี และออกรวงจนสุกให้เก็บเกี่ยวได้ผลผลิตมาก

การทำบุญเดือนสิบ เป็นประเพณีที่ได้ถือปฏิบัติด้วยความศรัทธากันมาตั้งแต่ดึกดำบรรพ์ โดยถือเป็นคติความเชื่อว่า ในปลายเดือนสิบของแต่ละปี เป็นช่วงที่พืชพันธุ์ธัญญาหารในท้องถิ่นออกผล เป็นช่วงที่ชาวบ้านส่วนใหญ่(สมัยก่อน)ซึ่งยังชีพด้วยการเกษตร มีความชื่นชมยินดีในพืชของตนเอง ประกอบด้วยเชื่อกันว่า ในระยะเวลาเดียวกันนี้เปรตที่มีชื่อว่า “ปรทัตตูปชีวีเปรต” จะถูกปลดปล่อยใหัขึ้นมาจากนรก เพื่อมาร้องขอส่วนบุญต่อลูกหลาน ญาติพี่น้อง เหตุนี้ ณ โลกมนุษย์ จึงได้มีการทำบุญอุทิศ ส่วนกุศล ไปให้ โดยการจัดหาอาหารคาวหวาน วางไว้ที่บริเวณวัด เรียกว่า “การตั้งเปรต” ตามพิธีไสยเวทอีกทางหนึ่งด้วย 

     ประเพณีงานบุญเดือนสิบ มีความมุ่งหมายสำคัญอยู่ที่ การทำบุญอุทิศส่วนบุญส่วนกุศลให้แก่บรรพบุรุษ และญาติผู้ล่วงลับ แต่ด้วยเหตุที่วิถีชีวิตของชาวปักษ์ใต้(ส่วนใหญ่)เป็นวิถีชีวิตแห่งชาวพุทธในสังคมเกษตรกรรม จึงได้มีความมุ่งหมายอย่างอื่นร่วมเข้ามาอยู่ด้วย

          1) เป็นการทำบุญอุทิศส่วนกุศล ให้กับบรรพบุรุษ และญาติพี่น้อง หรือบุคคลอื่นผู้ล่วงลับ

          2) เป็นการทำบุญ ด้วยการเอาผลผลิตทางการเกษตร มาแปรรูปเป็นอาหารถวายพระสงฆ์ รวมถึง การจัดหฺมรับถวายพระ ในลักษณะของ “สลากภัต” นอกจากนี้ ยังถวายพระ ในรูปของผลผลิตที่ยังไม่แปรสภาพ เพื่อเป็นเสบียงแก่พระสงฆ์ ในช่วงเข้าพรรษาในฤดูฝน ทั้งนี้เพื่อความเป็นสิริมงคล แก่ตนเอง ครอบครัว และเพื่อผลในการประกอบอาชีต่อไป

          3) เพื่อเป็นการแสดงออกถึงความสนุกสนานรื่นเริงประจำปี ซึ่งเป็นสิ่งที่มีอยู่ในทุกประเพณี โดยในบางจังหวัด บางท้องถิ่น ได้จัดงานกันอย่างยิ่งใหญ่ทุกๆ ปี เรียกว่า “งานเดือนสิบ” เช่น ในจังหวัดนครศรีธรรมราช  ในจังหวัดสงขลา และ พัทลุง ...เป็นต้น

     การทำบุญในงานบุญเดือนสิบนี้ (หรือภาษาท้องถิ่นเรียกว่า “วันชิงเปรต”)ส่วนใหญ่จะอยู่ในช่วงเดือนกันยายน โดยจะ มีการทำบุญที่วัดกัน 2ครั้ง

          ครั้งแรก     วันแรม    1  ค่ำ   เดือนสิบ   เรียกว่า "วันรับตายาย"

          ครั้งที่สอง  วันแรม 15   ค่ำ  เดือนสิบ  เรียกว่า "วันส่งตายาย"

     การทำบุญทั้งสองครั้ง ถือเป็นการทำบุญที่แสดงถึง ความกตัญญูกตเวทีต่อบรรพบุรุษผู้ล่วงลับไปแล้ว โดยอุทิศส่วนบุญส่วนกุศล ไปให้กับดวงวิญญาณของบรรพบุรุษที่ตกอยู่ในเปรตภูมิ ซึ่งเป็นคติความเชื่อของศาสนาพราหมณ์ ที่ผสมผสานกันกับประเพณีของศาสนาพุทธ โดยพุทธศาสนิกชน จะนิยมไปทำบุญ ณ วัดที่เป็นภูมิลำเนาของตน เพื่อร่วมกันพิธีตั้งเปรต และชิงเปรต หรืออาจสลับสับเปลี่ยนกันไปทำบุญ ณ ภูมิลำเนาของฝ่ายบิดาครั้งหนึ่ง ฝ่ายมารดาครั้งหนึ่ง ซึ่งจะทำให้ผู้ที่ออกไปประกอบอาชีพนอกถิ่นฐานบ้านเกิด ได้มีโอกาสกลับมาพบปะสังสรรค์ และรู้จักวงศาคณาญาติเพิ่มขึ้นด้วยอย่างหนึ่ง

     ก่อนวันงาน ชาวบ้านจะนิยมทำขนมที่เรียกว่า กระยาสารท  และขนมอื่นๆ แล้วแต่ความนิยมของแต่ละท้องถิ่น โดยในวันงานชาวบ้านจะจัดแจงนำข้าวปลาอาหารและข้าวกระยาสารทไปทำบุญตักบาตรที่วัดประจำหมู่บ้าน ไปถือศีล เข้าวัด ฟังธรรม และรักษาอุโบสถศีล(ศีล8) นำข้าวกระยาสารท และขนมอื่นๆที่เตรียมไว้ ไปฝากซึ่งกันและกัน ยังบ้านใกล้เรือนเคียง หรือหมู่ญาติมิตรที่อยู่บ้านไกลกัน หรือถามข่าวคราวเยี่ยมเยือนกัน สำหรับางท้องถิ่นจะทำขนม สำหรับบูชา สิ่งศักดิ์สิทธิ์ แม่พระโพสพ ผีนา ผีไร่ด้วย เมื่อถวายพระสงฆ์เสร็จแล้ว ก็นำไปบูชาตามไร่ตามนาของตน โดยวางตามกิ่งไม้ต้นไม้ หรือที่จัดไว้เพื่อการนั้นโดยเฉพาะ

     สำหรับขั้นตอนพิธีกรรมของการทำบุญเดือน มีอยู่ด้วยกัน 3 ขั้นตอน คือ

          1)การจัดหมฺรับและยกหมฺรับ

          2) การฉลองหมฺรับและการบังสุกุล

          3) การตั้งเปรตและการชิงเปรต

                *** คำว่า “หมฺ” ก็คือ สำรับ

     ในการจัดเตรียมสิ่งของที่จะใช้ในการจัดหมฺรับ นั้นจะเริ่มกันในวันแรม 13 ค่ำ ซึ่งวันนี้นิยมเรียกกันว่า "วันจ่าย" ทำให้บรรดาตลาดต่างๆ จะคึกคักและคลาคล่ำไปด้วยฝูงชนชาวบ้าน ที่จะออกมาจัดแจงซื้อข้าวของอาหารแห้ง พืชผักผลไม้ที่เก็บไว้ได้นาน เครื่องใช้ ในชีวิตประจำวัน และที่ขาดไม่ได้นั้นคือขนมที่ถือว่าเป็นสัญลักษณ์ของงานบุญเดือนสิบ เพื่อจัดเตรียมไว้สำหรับใส่หมฺรับ และสำหรับนำไปมอบให้ผู้ใหญ่ ที่ตนเคารพนับถือ

     สำหรับการจัดหมฺรับ มักนิยมจัดกันเฉพาะครอบครัว หรือจัดรวมกันในหมู่ญาติพี่น้อง โดยภาชนะที่ใช้จัดหมฺรับ ก็นิยมใช้กระบุง หรือเข่งสานด้วยด้วยตอกไม้ไผ่ ขนาดเล็กหรือใหญ่ขึ้นอยู่กับความประสงค์ของเจ้าของหมฺรับ แต่ในปัจจุบันจะนิยมใช้ภาชนะที่ประดิษฐ์ขึ้นมาเป็นกรณีพิเศษในการจัดหมฺรับ ซึ่งจะการบรรจุและประดับด้วยสิ่งของ อาหาร ขนมเดือนสิบ ฯลฯ ลงภายในภาชนะที่เตรียมไว้เสร็จ

     โดยลักษณะของการจัด จะมีดังนี้

          ชั้นล่างสุด จะจัดบรรจุสิ่งของประเภทอาหารแห้ง ลงไปไว้ที่ก้นภาชนะได้แก่ ข้าวสาร พริก เกลือ หอม กระเทียม กะปิ น้ำปลา น้ำตาล มะขามเปียก รวมทั้งบรรดาปลาเค็ม เนื้อเค็ม หมูเค็ม กุ้งแห้ง เครื่องปรุงอาหารที่จำเป็น

          ขั้นที่สอง จะจัดบรรจุอาหารประเภทพืชผักผลไม้ที่เก็บไว้ได้นาน ใส่ขึ้นมาจากชั้นแรก ได้แก่ มะพร้าว ขี้พร้า หัวมันทุกชนิด กล้วยแก่ ข้าวโพด อ้อย ตะไคร้ ลูกเนียง สะตอ รวมทั้งพืชผักอื่นที่มีในเวลานั้น

          ขั้นที่สาม จะจัดบรรจุสิ่งของประเภทของใช้ในชีวิตประจำวัน ได้แก่ น้ำมันพืช น้ำมันมะพร้าวน้ำมันก๊าด ไต้ ไม้ขีดไฟ หม้อ กระทะ ถ้วย ชาม เข็ม ด้าย หมาก พลู กานพลู การบูน พิมเสน สีเสียด ปูน ยาเส้น บุหรี่ ยาสามัญประจำบ้าน ธูป เทียน

          ขั้นบนสุด จะบรรจุและประดับประดาด้วยขนมที่เป็นสัญลักษณ์ของงานบุญเดือนสิบ ซึ่งถือว่าเป็นสิ่งสำคัญที่ขาดไม่ได้ของการจัดหมฺรับ ซึ่งได้แก่ ขนมพอง ขนมลา ขนมกง (ขนมไข่ปลา) ขนมบ้า ขนมดีซำ ขนมที่บรรพบุรุษและญาติที่ล่วงลับจะได้นำไปใช้ประโยชน์

ขนมพอง เป็นสัญลักษณ์แทน เรือ แพ ที่บรรพบุรุษจะใช้ข้ามห้วงมหรรณพ เหตุเพราะขนมพองนั้น แผ่ดังแพ มีน้ำหนักเบา ย่อมลอยน้ำ และขี่ข้ามได้

ขนมลา เป็นสัญลักษณ์แทน แพรพรรณ เครื่องนุ่งห่ม เหตุเพราะขนมลา มีรูปทรงดังผ้าถักทอ พับ แผ่ เป็นผืนได้

ขนมบ้า เป็นสัญลักษณ์แทน ลูกสะบ้า สำหรับใช้เล่น ต้อนรับสงกรานต์ เหตุเพราะขนมบ้า มีรูปทรงคล้ายลูกสะบ้า การละเล่นที่นิยมในสมัยก่อน

ขนมดีซำ เป็นสัญลักษณ์แทน เงิน เบี้ย สำหรับใชัสอย เหตุเพราะรูปทรงของขนม คล้ายเบี้ยหอย

ขนมกง (ไข่ปลา) หรือในบางท้องถิ่นเรียกว่า "ขมนเจาะหู" เป็นสัญลักษณ์แทน เครื่องประดับ เหตุเพราะรูปทรงมีลักษณะ คล้ายกำไล แหวน

     การจัดหฺมฺรับ ถือเป็นหัวใจสำคัญของการทำบุญเดือนสิบ ด้วยการจัดเตรียมเสบียงอาหารบรรจุในภาชนะ นำไปถวายพระสงฆ์ ในช่วงเทศกาลงานบุญเดือนสิบ  เพื่อเป็นการอุทิศส่วนบุญส่วนกุศล ให้แก่บรรพชน หรือญาติพี่น้อง ที่ล่วงลับไปแล้ว จะได้นำกลับไปใช้สอยในนรกภูมิ  หลังจากถูกปล่อยตัวมาอยู่ในเมืองมนุษย์ช่วงระยะเวลาหนึ่ง  และเมื่อถึงเวลาก็ต้องกลับไปใช้กรรมตามเดิม ฉะนั้น บรรดาลูกหลาน ก็จะต้องจัดเตรียม สิ่งของเครื่องใช้  อาหาร ฯลฯ มิให้ขาดตกบกพร่อง และบรรจงจัดลงภาชนะ ตกแต่งประดับประดา ด้วยดอกไม้ให้สวยงาม เพื่อทำในสิ่งที่ดีที่สุด ให้กับบรรพบุรุษ  ด้วยใจที่เปี่ยมไปด้วยความรัก  ความผูกพัน  และความกตัญญูกตเวที

     ช่วงเวลาของการทำบุญเดือนสิบ  จะมีการกำหนดวัน ที่จะดำเนินการเรื่อง  “หมฺรับ” อยู่หลายวัน และก็มีชื่อเรียกที่แตกต่างกัน คือ 

          “วันหฺมฺรับเล็ก” จะตรงกับวันแรม 1 ค่ำเดือนสิบ เชื่อกันว่าเป็นวันแรกที่ดวงวิญญาณของบรรพบุรุษที่ล่วงลับไปแล้ว ได้รับอนุญาต ให้กลับมาเยี่ยมลูกหลาน ซึ่งลูกหลานก็จะจัดหมฺ หรือสำรับ อาหารคาวหวาน ไปทำบุญที่วัด เพื่อเป็นการต้อนรับ ในบางท้องถิ่นนิยมเรียกวันนี้ว่า “วันรับตายาย”

          “วันยกหฺมฺรับ” จะตรงกับวันแรม 14 ค่ำเดือนสิบ เป็นวันที่ลูกหลานร่วมกันแบกหาม หรือ ทูนหฺมฺรับที่จัดเตรียมเรียบร้อยแล้ว ไปถวายพระที่วัดใกล้บ้าน หรือวัดที่บรรพบุรุษของตนนิยม  โดยอาจจะรวมกลุ่มคนในชุมชนบ้านไกล้เรือนเคียง หรือบางทีอาจจะจัดเป็นขบวนแห่เพื่อความคึกคักสนุกสนานก็ได้ 

          “วันหฺมฺรับใหญ่ หรือวันหลอง หรือวันฉลองหฺมฺรับ” จะตรงกับวันแรม 15 ค่ำเดือนสิบ นับว่าเป็นวันสำคัญอีกวันหนึ่ง เพราะเป็นการทำบุญส่งบรรพบุรุษ และญาติพี่น้องที่ล่วงรับกลับไปยังเมืองนรก เชื่อกันว่าหากไม่ได้กระทำพิธีกรรมในวันนี้ บรรพบุรุษพี่น้องที่ล่วงลับ ก็จะไม่ได้รับส่วนบุญส่วนกุศล ทำให้เกิดทุขเวทนาด้วยความอดอยาก ลูกหลานที่ยังมีชีวิตอยู่ก็จะกลายเป็นคนอกตัญญู ดังนั้นในวันนี้ จะมีการนำอาหารคาวหวานไปทำบุญเลี้ยงพระที่วัดครั้งใหญ่  และมีการทำพิธีบังสุกุล  อุทิศส่วนบุญส่วนกุศลให้บรรพบุรุษด้วย  รวมถึงการตั้งเปรตเพื่ออุทิศส่วนบุญส่วนกุศลให้แก่ดวงวิญญาณที่ไม่มีลูกหลานมาทำบุญให้ 

     ขณะเดียวกัน ก็จะทำพิธีฉลองสมโภชหฺมฺรับที่ยกมาด้วย การตั้งเปรตและการชิงเปรต จะกระทำหลังจากเสร็จจากการฉลองหมฺรับและถวายภัตตาหารแก่ภิกษุแล้ว โดยนิยมนำขนมที่เตรียมไว้อีกส่วนหนึ่งไปวางไว้ ตามบริเวณวัด โคนไม้ใหญ่ หรือกำแพงวัด เรียกว่า "การตั้งเปรต" เป็นการอุทิศแผ่ส่วนบุญส่วนกุศล ให้เป็นสาธารณะทาน แก่ผู้ล่วงลับที่ไม่มีญาติ หรือญาติไม่ได้มา หรือมาทำบุญไม่ได้ บางวัดนิยมสร้างร้านขึ้น เพื่อสะดวกแก่ตั้งเปรต เรียกว่า "หลาเปรต" หรือ "ศาลาเปรต" 

     เมื่อตั้งขนม ผลไม้และเงินทำบุญเสร็จแล้ว ก็จะนำสายสิญจน์มาผูกไว้เพื่อที่จะได้ทำพิธีบังสุกุลเพื่อแผ่ส่วนบุญส่วนกุศลด้วย เมื่อเสร็จพิธีสงฆ์ ก็จะเก็บสายสิญจน์ หลังจากนี้ก็เป็นช่วงที่เรียกว่า "ชิงเปรต" 

     โดยทั้งผู้ใหญ่และเด็กจะวิ่งกันเข้าไปแย่งขนมกันอย่างคึกคัก เพราะความเชื่อว่า ของที่เหลือจากการเซ่นไหว้บรรพบุรุษ ถ้าใครได้ไปกินก็จะได้กุศลอันแรงกล้า เป็นสิริมงคลแก่ตนเอง และครอบครัว 

     วัดบางแห่งสร้างหลาเปรตไว้สูง โดยมีเสาเพียงเสาเดียว เสานี้จะเกลาจนกลมลื่นและยังชะโลมด้วยน้ำมัน เมื่อถึงเวลาชิงเปรต เด็กๆก็จะแย่งกันปีนขึ้นไป หลายคนตกลงมาเพราะเสาลื่น และอาจถูกคนอื่นดึงขาพลัดตกลงมา กว่าจะมีผู้ชนะการปีนไปถึงหลาเปรต ก็ต้องใช้ความพยายามอย่างมาก จึงมีทั้งความสนุกสนาน และความและความตื่นเต้น